تئاترخیابانی در ایران

مردم ایران از دیر باز با نمایشهای آیینی در فضاهای باز آشنایی دارند . از زمانی که " کوسه برنشین ها " بوده اند تا زمانی که تبدیل به " میر نورزی " شده اند از مراسم مغ کشی تا سوگ سیاوش و ... تا در دوران سلسله صفویه که اوج این گونه نمایشها که ماندگار ترین شان همان تعزیه می باشد .

مردم آشنا با خرده نمایشهای میدانی ایرانی مانند نقالی ، پرده خوانی ، مارگیری ، معرکه گیری ، پهلوان بازی و ... زمینه پذیرش تئاتر خیابان را داشته و آنچه که از شواهد و قرائن به دست آمده نشان می دهد که در سرزمین ایران نیز نمایشهای  بیرونی اجرا می گردیده است شاید در آن دوران توجهی خاص به اینکه تئاتری خیابانی اجرا می شود نبوده اما آنچه که حائز اهمیت می باشد حضور این گونه نمایشی است که جزئی از تاریخ نمایشی ایران را بر ما می نماید .

شاردن (    Chardin  ) یکی از سیاحان به نام در سیا حتنامه خود می گوید :

« میدان تبریز بزرگترین میدان های عالم است که من دیده ام ، همه روزه شامگاهان این میدان انباشته ازعامه مردم است که برای تفریح و تماشای نمایش هایی که آنجا نشان داده می شود جمع می آیند . تفریحات میدان عبارت است از : نمایشهای شعبه بازان و بندبازان ومسخرگان و لودگان و خواندن اشعار و سرودن داستانها » (بیضایی-1379-72)

نه تنها نمایشهای لودگی و تقلید و نقالی بلکه نمایشها تراژیک و تعزیه نیز اجرا می شده است ، که نمونه های بسیاری در گوشه و کنار ایران امروزه به عنوان یک رسم و نمایشی نمادین تثبیت گردیده اند . یکی از معروفترین این نمایشها که تا به امروز ادامه دارد قالی شوئی در اردهال می باشد . تاریخ این مراسم به قرن دوم هجری بر می گردد .

« در اردهال می گویند که در قرن دوم هجری مردم فین کاشان سلطانعلی را به پیشوائی فرا خوانده بودند ، ولی او پیش از رسیدن به فین در حوالی اردهال به دست کفار از پای در آمد . گویند مردم فین که برای نجات او رفته بودند هنگامی رسیدند که جسدتکه تکه اش رایافتند پس آنرا در یک قالی پیچیده و به آب رودخانه شسته ، کفار را به عقب راندند و گور ضریحی ساختند ، جسد را به گورسپردند و قالی را به ضریح ، ناگهان سیصد چهارصد نفر مرد چماق بدست با حرکات و فریادهای ترس آور از راه می رسند ، اینها نشانه جهاد کنندگان هستند ، می آیند و قالی را که نشانه مرد شهید است به کنار رود اردهال می برند و با چماق هایشان به آن می کوبند و آن را می شویند و بعد به ضریح برش می گردانند. » (بیضایی -1379-56)و هزاران نفر از دور و نزدیک برای دیدن این مراسم نمادین به اردهال می آیند و شاهد این نمایش هستند .

اجرای اینگونه از نمایش ها فقط جنبه آیینی و مناسک مناسبی داشته که هر از چند گاهی به اجرا در می آمدند ، اما اگر بخواهیم به زمانی که اجرای این نمایشها با انگیزه ای خاص ، حتی سیاسی و اجتماعی و ... برسیم ، باید برگردیم به سالهای حکومت دوران قاجار در ایران که افرادی فرهیخته دست به انجام اجرای نمایش در فضای باز زدند. « پس از افتتاح مجدد مجلس شورای ملی ، بعد از محمد علی شاه ، زمینه هایی فراهم گشت برای نشان دادن آنچه که اتفاق افتاده بود ، نشان دادن واقعیات به مردم و رویا روی کردن آنها به حقایق ، و چیزی مثل نمایش می توانست این رسالت را بر عهده گیرد . برای انجام چنین اندیشه ای گروه های کوچکی گرد هم آمدند . گروهی از اینها نام خود را شرکت " فرهنگ " گذاشت ( به ریاست فروغی ، و به این نتیجه رسیدند که از پارک ها آغاز کنند ، این جور جاها جای مردم است ، برای آنها جای وقت گذرانی است و هم سرگرمی و هواخوری ، جای آشناست که می شناسند و گام زنان می آیند پولی هم از آنها نمی گیرند . " محل اجرای نمایشهای این شرکت پارک اتابک ، پارک ظل السلطان ، پارک امین الدوله بود .

.... بر پا کنندگان این نمایشها جوانان آگاه و درس خوانده آن روز تک و توک اروپا دیده و کارمندان وزارتخانه های تازه پا بودند و گروه هایی از حزب ها ی دمکرات ترق اعتدال نمایشهایی که در این پارک ها و در گاردن پارتی فرار محمد علی شاده داده شده ، می گویند موضوعش گوشه هایی از جنگ آذربایجان و زندگی محمد علی شاده بود و انتقاد هایی تند از زندگی و اندیشه او .

در آمد این نمایشها را برای هزینه خرج زندگی خانوانده های شهیدان مشروطه و حریق نشر آمل می گذاشتند و هدف آنان بالا بردن سطح آگاهی مردم کوچه بازار بود.بدین سان بودکه نخستین تماشاخانه های عمومی در هوای آزاد پارک ها شکل گرفت ، کوششها همه جانبه بود و اعتقاد برای دادن آگاهی های سیاسی به مردم و تأکید بر شناساندن جنبه های انتقادی حکومت خلل نا پذیر .تمام اجرا ها محتوایی سیاسی ، شعاری داشت که سرگرمی دیگر جایی نداشت و اگر بود شکل اجرا بود که سرگرم می کند زیرا که به تأثیر اجتماعی آن تئاتر ایمان داشتند . که سرانجام این تلاشها به تشکیل تماشاخانه ای بنام تئاتر ملی 1329 ه . ش انجامید . نخستین تئاتر عمومی و مردمی ایران بود که ریاست آن با عبدالکریم محقق الدوله بود . » (گوران-1360-صص 101.104)

« با تأسیس سازمان و برپایی جشن هنر شیراز در سال 1346 ه . ش تئاتر فضای بیرونی در ایران توسط هنر مندان بین المللی و داخلی ، ساختار ها و دور نمایه هایی تازه در زمینه این نوع نمایش را تجربه کردیم . .... از ابتدای دهه 1350 ه . ش کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان فعالیتهای دامنه گسترده در سراسر ایران کشور در زمینه تئاتر بیرونی آغاز کرد و با خریداری تریلی و وسائل و ابزار آن از سال 1352 ه . ش نمایش سیار در شهرستانها را به راه انداخت . در سال 1356 ه . ش گروه های خیابانی در پارک ها ، خیابانها و کارخانه ها به اجرا نوعی تئاتر اعتراضی اجتماعی پرداختند ... در مواردی نیز از قالبهای نمایش سنتی برای طرح مسائل سیاسی و اجتماعی استفاده

شد .»(میسون- 1380-مقدمه)

« پس از انقلاب اسلامی در سالهای 58-1357 بعضی از هنرمندان تئاتر که تلاطم های اجتماعی و رویدادهای خیابانی ناشی از آن را مؤثر تر از نمایشهای داخل سالن یافته اند ، بنابرنیاز اجتماعی روز ، به طور پراکنده و گاه به گاه نمایشهایی در مکانهای پر رفت و آمد و محوطه های بیرونی مراکز مختلف اجرا کرده اند . از میانه سال 1376 تحت تأثیر جریانهای سیاسی ، اجتماعی پیش آمده ، فعالیت مداوم و چشم گیری به طور خود جوش از طرف جوانان علاقه مند به هنر نمایش خیابانی آغاز شد تا فارغ از دغدغه های گیشه ، محدودیتهای مالی ، نبود صحنه و سالن ، در کنار مردم کوچه و خیابان بتوانند به زبان نمایش ، مسائل مختلف روز را مطرح کنند . با این حرکت هنر مندان ، قوانین سنتی حاکم برهنرنمایشی ، شکسته شد و راه و روشهای تازه ای ایجاد شد که امکان رویارویی هنرمند و مخاطب را طبق شرایط موجود فراهم می آورد ، و این گفته را که : ؛ برای اجرای تئاتر هیچ مکانی نا ممکن نیست ؛ بار دیگر زنده کرد . » (زاهدی-1380-4)

در سال 1367 بود که گروهی از ایران در جشنواره ادمونتون کانادا با یک نمایش عروسکی حضور خود را در زمینه تئاتر بیرونی هویدا ساخت . اما گام جدی در سال 1376 همزمان با سیزدهمین دوره جشنواره تئاتر فجر بود که نخستین جشنواره نمایشهای خیابانی برگزار شد و بدین صورت درسالهای 74 و 75 بخشهای جنبی جشنواره های نمایشی چون ، نمایشهای بین المللی عروسکی ، نمایشهای آیینی و سنتی و...  ادامه داد تا اینکه جشنواره ای بنام جشنواره حضور را مختص خود کرد و تا به امروز که نمایشهای خیابانی  برای عموم مردم جایگاه خود را یافته است .  

پری ناز آل آقا